Bomen en bossen

Wanneer heb je voor het laatst in een bos gelopen? Of heel goed naar een boom gekeken? Aan bomen is meer te ontdekken dan je denkt! Deze week neemt John Smits van A Rocha Ede-Bennekom je mee het bos in. En ook in je eigen buurt kun je genieten van de bomen die nu uitlopen of nog bloeien. Veel plezier!

Download de nature challenge van deze week hier, of lees hieronder verder! Nature challenge week 8 – Bomen

Jong beukenblad. Foto: PxHere

Dag 1 – Wandeling in het bos

Wat ga je doen: Je gaat een wandeling maken in een bos en daar op zoek naar oude sporen.

Bos is fijn om in te lopen! Wij zijn er zuinig op en komen er graag. Bos is ook spannend, want wandelen in een bos kan zomaar spannende verrassingen opleveren. Daarom is het leuk eens wat beter te kijken naar het bos in je buurt. Voor ons is bos vooral natuur. Maar dat is niet altijd zo geweest. Vroeger was bos juist belangrijk omdat het ook voedsel en hout opleverde. Met hout werden huizen gebouwd en brood gebakken. Elektriciteit, olie of gas waren tot ruim een eeuw geleden niet of nauwelijks bereikbaar. Je moest het doen met wat van de grond of het water (in de buurt) kwam. Bos was gedurende de eeuwen dus een dagelijkse behoefte voor de agrarische samenleving en als jachtterrein voor de grootgrondbezitters. De gebruiksgeschiedenis van het toenmalige gebied kun je met een beetje moeite ook nu nog teruglezen in het bos. Denk aan oude wallen (grenzen) die je zomaar kunt aantreffen. En veel wegen in bos kunnen al eeuwen oud zijn. Oude laanbomen zijn vaak een aanwijzing dat hier een oude weg liep. In die tijd was het bos van nu, meestal iets van heide of stuifzand. We hebben het dan over de tijd rond 1850. En als je nog verder in de tijd terug gaat: middeleeuwse karrensporen, grafheuvels en raatakkers (Celtic fields) kun je ook terugvinden. Toen was er vrijwel geen boom maar een open landschap. Soms kun je ook nu nog iets zien aan oude bomen. Oude bomen met grote en zware zijtakken kunnen vroeger niet in bos zijn opgegroeid. Want als bomen met elkaar opgroeien, raken ze hun zijtakken kwijt omdat die onvoldoende licht krijgen. Daarom hebben bomen in een bos alleen hoog (in de boomkronen) hun bladeren en meeste naalden zitten. Kortom: in bos zit heel wat geschiedenis verborgen. Wij gaan vandaag terug in de tijd!

• Kies een bos uit waar je straks wil gaan lopen. Wat denk je, is het een oud of jong bos? Hoe kun je dat zien?
• Zoek dit bos eens terug op topotijdreis.nl en ga dan stapsgewijs terug in de tijd. Klik op het plusje linksboven om in te zoomen op het gebied dat je zoekt.
• Kijk ook eens op de hoogtelijnenkaart kaart van Nederland (AHN viewer).
  • Ga naar de website www.ahn.nl/ahn-viewer
  • Vul linksboven een straatnaam in of gebruik het plusje linksboven om in te zoomen op het gebied dat je zoekt.
  • Klik nu rechtsboven op het icoontje ‘lijst met lagen’ en kies ‘AHN3 maaiveld – hillshade’.
  • Je kunt nu gaan zoeken naar oude sporen!
• Maak vervolgens een wandeling door dit bos. Herken je iets van het verleden? Zijn er oude wallen, grafheuvels, wegen of oude bomen te zien?

Afbeelding van de AHN viewer met oude karrensporen en een grafheuvel, midden in het bos.

Dag 2 – Bomen herkennen in het bos en in je buurt

Wat ga je doen: Je gaat oefenen met het herkennen van bomen.

Bos is zo op het eerste gezicht gewoon een hoeveelheid bomen bij elkaar. Maar toch is het meer dan dat, want anders zou het een boomweide zijn. In bos zie je vaak bepaalde soorten in een blok bij elkaar staan. Maar onder en tussen deze boomsoorten tref je struiken aan. In sommige blokken is duidelijk te zien dat er vooral één boomsoort groeit, maar in weer andere blokken zie je meer boomsoorten door elkaar staan. Bomen zijn planten, en planten hebben licht en water nodig. En net als bij de planten is iedere boomsoort anders. Sommige bomen hebben veel licht nodig, andere groeien liever in de schaduw. De ene kan beter tegen de hitte dan de ander, en wéér een andere houdt al helemaal niet van ‘natte voeten’.

Maar hoe hoe hou je al die bomen uit elkaar? Op basis van het blad is een eenvoudig onderscheid is al snel te maken: is het een naaldboom of een loofboom? De meest voorkomende naaldbomen in Nederland zijn: grove den, fijnspar, Douglas spar en lariks. Veel voorkomende loofbomen: zomereik, wintereik, beuk, es, haagbeuk, zomerlinde, kleinbladige linde, Amerikaanse eik, acacia, tamme kastanje, populier (meerdere soorten), iep, zwarte els en zoete kers. Er zijn ook halfbomen: lijsterbes, krentenboom, vuilboom, vogelkers (meerdere soorten), hazelaar.

Vandaag ga je op zoek naar verschillende soorten bomen. Dit kan in een bos, of gewoon bij je in de buurt. Je kunt er ook voor kiezen om juist in een polder of in een duingebied op zoek te gaan naar bomen. Hoeveel verschillende boomsoorten herken je in het bos of in je buurt?

• Benoem de verschillende bomen die je ziet, in je buurt, of in het bos. Kijk hiervoor naar het blad, de bloemen en de schors van de bomen.
• Ben je in een bos, dan zie je oude en jonge bomen. Zijn dat verschillende soorten of niet? Staan ze bij elkaar of staat de ene soort boven (of onder) de andere soort?
• Een veel voorkomende boom in Nederland is de eik. Probeer de verschillende eiken van elkaar te onderscheiden: zomereik, wintereik en Amerikaanse eik (zie afbeelding). De wintereik komt in Nederland niet veel voor.

Tip: Op de website Flora van Nederland vind je een overzicht van de meest bomen in Nederland. Je kunt hier bomen determineren aan de hand van blad, bloem of schors. Of gebruik de app PlantNet.

Tip: Leuk om te doen met kinderen – de bomenbingo van Natuurmonumenten. Download de bingokaart, ga op zoek naar bomen en kijk wie het eerste bingo heeft!

Dag 3 – Bomen: bloemen en bast

Wat ga je doen: Je gaat bomen bestuderen aan de hand van de bloemen en de bast.

Wel eens bloeiende bomen gezien? Misschien niet de bloemen zelf, maar wel de groene waas op ruiten, auto’s of zonnepanelen. Dat is stuifmeel. De meeste bomen verspreiden stuifmeel en dat merken wij bijvoorbeeld aan allergische reacties. Vandaag ga je op zoek naar de bloemen, want daarvan is het stuifmeel afkomstig. Wij gaan proberen nog iets terug te vinden van de bloemen van de bomen. Misschien voor bepaalde soorten wat te laat, maar met een beetje moeite moet het lukken. En let op: ook naaldbomen bloeien! En om je op weg te helpen: een bloem van een naaldboom wordt een kegel. Er zijn ook wat soorten die echte insecten aantrekkende bloemen hebben, maar dat zijn (in ons land) vooral de struiken.

Bomen kun je ook herkennen door goed naar de bast te kijken. Niet altijd even makkelijk, maar sommige soorten kun je daaraan heel goed onderscheiden. Handig in een wat ouder bos (dan zitten de bladeren hoog), of in de winter. Kijk maar eens naar de bast van de grove den. De structuur is grof, korstig en je kunt er kleuren op onderscheiden, variërend van grijs naar oranje. Bij erg oude grove dennen wordt die opvallende oranje kleur wat grijzer. Een andere behoorlijk goed herkenbare bast is die van de beuk. Die is juist erg glad, dun, en donkergrijs. Op de beukenbast zijn ook groeisporen te herkennen, zoals zogenaamde ‘Chinese baarden’ of ‘Chinese snorren’. Daaronder (dus in de stam) zitten dan resten van oude takken. Na oefenen ook goed te doen: eik (zomer- of wintereik), Amerikaanse eik en kers.

• Ga in je buurt of in een bos op zoek naar bloeiende bomen.
• Welke bloeiende loofbomen vind je? Zie je ook bloeiende naaldbomen?
• Let ook op de bast van de bomen. Hoe ziet de bast eruit? Welke kleuren zie je? Hoe voelt de bast aan (ruw of glad)? Welke bomen herken je meteen aan de bast (na even oefenen)?

Tip: Neem een verrekijker mee om bloemen hoger in bomen beter te kunnen zien.

Tip: Gebruik de app PlantNet om de bomen te determineren aan de hand van de bloemen, de bladeren, en eventueel de schors. Op Floravannederland kun je ook zoeken op naam, en verschillende kenmerken van de boom opzoeken (bloeiwijze, blad, boomvorm, etc.).

Dag 4 – Die ene boom

Wat ga je doen: Je gaat één boom in je buurt of in het bos bestuderen en tekeningen ervan maken (neem papier en potloden mee!).

Bloeiende zomereik. Foto: Martine van Wolfswinkel

Een boom, vooral een wat ouder exemplaar, is vaak een heel ecosysteem op zichzelf. Er scharrelen insecten rond in en op de bast, vogels vinden er voedsel of bouwen er een nest en korstmossen vormen zich op de schors. Je zou uren kunnen kijken naar die ene boom. Misschien heb je wel zo’n boom in je buurt – een boom die opvalt door zijn omvang, de bijzondere bast, of de bloemen. In bossen vind je ook vaak bijzondere bomen. Vandaag ga je kijken naar zo’n boom.

• Maak een wandeling in het bos of in je buurt. Kies één boom uit die je beter wil bekijken.
• Zoek uit wat voor boom dit is. Gebruik hiervoor de aanwijzingen van dag 2 en dag 3.
• Gebruik je schetsboek of natuurdagboek om een paar tekeningen te maken:
  • Teken of schets de vorm van de hele boom. Wat is de vorm van de kroon? Hoe hoog beginnen de takken ongeveer?
  • Als de boom al blad heeft: teken een blad. Veel bomen lopen nu uit – je zal jongere en iets oudere bladeren vinden, en bladeren die zich net ontvouwen. Teken de verschillende stadia.
  • Heeft de boom bloemen? Teken dan de bloem.
  • Als de boom als is uitgebloeid, vormt zich op de plek van de bloem een vrucht. Hoe ziet dit er nu uit? Teken dit ook.
• Bekijk en voel aan de schors van de boom. Is de schors glad of ruw? Welke kleuren zie je? Teken of schets de schors, of maak een mooie foto van dichtbij.
• Hoe oud schat je deze boom? Kijk hier hoe je de leeftijd van bomen kan schatten. Wist je dat de meeste bomen wel een paar honderd jaar oud kunnen worden?
• Neem even een momentje om erbij stil te zijn hoe bijzonder bomen eigenlijk zijn. Je mag de boom als afscheid ook even omhelzen. Kom je er met je armen helemaal omheen?

Tip: Door te tekenen leer je echt goed te kijken. Doen dus! Maar je kunt ook foto’s maken van alle delen van de boom. Deel je tekeningen of foto’s op Instagram, Facebook of Twitter en gebruik #arochanaturechallenge.

Dag 5 – Bosbeestjes en -bloemen

Wat ga je doen: Je gaat op zoek naar dieren en planten in het bos.

Wat jammer: alweer de laatste dag. Want er is nog veel meer te vertellen over bos. Vandaag gaan we kijken naar dieren in het bos, zoals vogels, insecten en andere diertjes. In het voorjaar is er veel te ontdekken, want van alles komt tot leven.

De vogels die je nu zou moeten kunnen horen of zien in het bos zijn: vink, tjiftjaf, koolmees, pimpelmees, zwartkop, grote bonte specht, raaf, buizerd, boomklever, boomkruiper, merel, gaai, ekster. Als je geluk hebt bosuil of ransuil, groene specht, zwarte specht en kleine bonte specht.

Er leeft ook van alles op of in de grond. Minder goed te zien natuurlijk, maar wel een leuke uitdaging. Ga hier en daar eens goed kijken wat je op de grond kunt vinden. Schuif eens wat bladeren opzij (niet teveel graag) of kijk eens onder een stuk dood hout. Je vindt natuurlijk pissebedden maar ook wat (onbekende) kevertjes, torren en andere springbeestjes. Misschien al een mestkever (goed herkenbaar aan de blauwzwarte kleur). In dood hout kun je boktorren vinden (met prachtige lange voelsprieten). Een vliegend hert zal wel niet lukken. Maar als dat toevallig wel zo is, ben je een echte geluksvogel. Een vliegend hert is de grootste keversoort van Nederland!

Kijk eens goed naar wat er op de bodem van het bos groeit en bloeit. Misschien zie je wel soorten als salomonszegel, look-zonder-look, boslook, aronskelk of voorjaarshelmbloem.

• Wat hoor je als je stil bent?
• Luister welke vogels je hoort. Probeer het geluid te herkennen. Kun je de vogel ook vinden? Zoek eerst met het blote oog en gebruik een verrekijker als je de vogel gespot hebt.
• Zoek eens onder de bladeren op de grond. Welke insecten en andere beestjes vind je hier?
• Welke bloeiende planten vind je onder de bomen in het bos?

Tip: De app BirdNet (alleen voor Android!) kan vogelgeluiden herkennen. Ook handig: de app Tuinvogels op je telefoon. Daar staan alvast de 93 meest voorkomende (tuin)vogels op, met opnames van hun zang en roep erbij. In de online Vogelgids vind je 321 in Nederland voorkomende vogels, ook met zang en roep.

Tip: Insecten kun je determineren met de app ObsIdentify of Picture Insect. Gebruik voor planten PlantNet.

Meer weten over het belang van bossen?

Lees dan eens ‘Het verborgen leven van bomen‘ van Peter Wohlleben. Er gaat een wereld voor je open! Voor kinderen is er de bewerkte versie: Het verborgen leven van bomen voor kinderen. Lees alles over het Woud Wijde Web en nog veel meer!

Bomen en bossen zijn belangrijk in de strijd tegen klimaatverandering. Onder het motto ‘bespaar wat je kunt, compenseer de rest’, biedt het A Rocha programma Climate Stewards de mogelijkheid om CO2-uitstoot van bijvoorbeeld auto- en vliegkilometers te compenseren. Dit gebeurt door de aanplant van bomen in onder andere Kenia, Uganda en Mexico, naast diverse andere projecten die het gebruik van hout verminderen en houtkap tegengaan. Overweeg ook eens te doneren of te compenseren!

Volg A Rocha op Twitter, Facebook of Instagram en deel wat je ziet! #arochanaturechallenge

A Rocha steunen? Geef een gift of word donateur! Ga voor meer informatie naar: arocha.nl/nl/steunen/

Grote bonte specht. Foto: PxHere